تاریخچه پل در ایران
پل طاقی است روی رودخانه، دره، یا هر نوع گذرگاه که رفت‌و‌آمد را ممکن می‌سازد.امروزه در مبحث مدیریت شهری، پل را سازه‌ای برای عبور از موانع فیزیکی قلمداد می‌کنند تا ضمن استفاده از فضا بتواند عبورومرور و دسترسی به اماکن را تسهیل کند.
واژه پل که در پهلوی به صورت (Puhl) آمده، در زبان فارسی به صورت پول نیز به کار رفته است.
ساخت پلهای سنگی به دوران قبل از رومی‌ها برمی‌گردد که در خاور میانه و چین پلهای زیادی به این شکل برپا شده است.
در ایران نیز ساختن پلهای کوچک و بزرگ از زمان‌های بسیار قدیم رواج داشته و پل‌هایی نظیر -- و سه پل، پل خواجو و پل کرخه بیش از 400 سال قدمت دارند.
در زبان عربی واژه‌های جِسر و قنطره به معنای پل است؛ با اینکه لغت‌شناسان عرب این دو واژه را به یک معنا گرفته‌اند، در عین حال تفاوت‌هایی هم میان آنها گذاشته‌اند و قنطره را به معنای پل سنگی یا آجری (قوس دار) گرفته‌اند.
علاوه بر این، قنطره گاه به معنی مجرای آب، سدّ و قلعه هم به کار رفته است.
در متون تاریخی و جغرافیایی معمولاً جسر به معنای پلهای قایقی یا چوبی به کار رفته است و احتمالاً از همین روست که برخی از محققان تصریح کرده‌اند که جسر به معنای پل زورقی یا چوبی است.
احتمالاً قدیمترین و ابتدایی‌ترین شکل پل به زمانی بازمی‌گردد که بشر توانست با استفاده از تنه درختان و سنگ‌های بزرگ، امکان عبور از نهرها و درّه ها و مسیل‌ها را فراهم آورد.
از اینرو ساخت پل و استفاده از آن در مناطق کوهستانی و دارای عوارض طبیعی، بیش از نواحی مسطّح و کویری معمول بوده است.
اما پلهای واقعی از وقتی شکل گرفتند که تکیه گاه و پایه‌های پل ابتدا آماده می‌شد و سپس یک تخته سنگ یا چند تیر چوبی را روی دو پایه می‌نهادند و روی آنها را تخته پوش می‌کردند.
قدیمترین پل قوسی در ایران که آثار آن تاکنون نیز بر جای مانده، پلی است که اورارتوها در قرن هشتم پیش از میلاد بر رود ارس بنا کردند.
در ساحل ایرانی رود ارس یک پایه از این پل بر جای مانده که از سنگ‌های بزرگی ساخته شده است.از دوره هخامنشی نیز پلهای قوسی باقی مانده است. باستان شناسان انگلیسی یکی از این پل‌ها را که در قرن چهارم و پنجم پیش از میلاد در پاسارگاد ساخته شده، شناسایی کرده و از زیر خاک بیرون آورده‌اند.
این پل با 16 متر پهنا روی 3 ردیف پایه، هر ردیف شامل 5 ستون سنگی، بنا شده و سطح روی آن از چوب بوده است.
از دیگر پلهای قوسی دوره ساسانی که 7 چشمه از ویرانه‌های آن باقی مانده، پل شاپوری در 2 کیلومتری خرّم آباد است.دیگر پل قوسی مهم دوره ساسانی پل چم نمشت روی رود صیمره است که اکنون قسمتی از پایه‌های فروریخته آن برجای مانده است.
علاوه بر پلهای قوسی زیبا و متعدد که پیش از اسلام به دست رومیان یا ایرانیان ساخته شده بود، پلهای زیادی نیز در عصر اسلامی برپا گردید.
در میان پلهای قوسی دوره اسلامی پل سنگی ایذه که یاقوت حموی آن را از عجایب جهان خوانده اهمیت ویژه ای دارد. این پل به نام مادر اردشیر بابکان، خرّزاد نامیده می‌شده و دارای طاقی به ارتفاع 150 ذراع از سطح آب بوده است.
همچنین پل آجری هندوان که دو محله خاوری و باختری اهواز را به هم وصل می‌کرده، اهمیت داشته است.
لرستان نیز چندین پل از زمان ساسانیان بر رودخانه کشگان، که از نزدیکی خرم آباد می‌گذشت، وجود داشت که بعدها احیا و مرمت شد.
یکی دیگر از پل‌ها، که برخی باستان شناسان آن را متعلق به دوره ساسانی می‌دانند، پل شهرستان در ناحیه جی قدیم بوده که بقایای آن اکنون در 4 کیلومتری شرق اصفهان وجود دارد. پایه‌های این پل روی سنگ‌های طبیعی کف رودخانه استوار شده است.
در فاصله قرون سوم تا پنجم در خراسان بزرگ و ماوراءالنهر چند پل مشهور وجود داشت. در روزگار معاویه، عطاءبن سائب، فرمانده مسلمانان، روی 3 رود در شهر بلخ 3 پل ساخت که به نام او به قناطر عطا شهرت یافتند.
در قرن سوم روی رود وخشاب بر سر راه تملیات به واشجرد در قبادیان پل سنگی معروفی بوده که دو پایه آن بر دو صخره برجسته بنا شده بود.
یکی از جالب‌ترین پلهای ایران پل قافلانکوه بر رودخانه قزل اوزن در میانه است که بر اساس کتیبه آن در دوره تیموری و در سال‌های 889 ـ890 ساخته شده است.
در دوره صفویه، بویژه به دلیل اتخاذ سیاست گسترش راه‌های کاروانرو و افزایش بنای کاروانسراها، پلهای بسیاری در مناطق مختلف ایران احداث شد.
در 50 کیلومتری غرب بندرعباس در جاده کاروانرو اصفهان ـ بندرعباس در 20 کیلومتری مصب رود کُول، بقایای پلی به چشم می‌خورد که با 800 متر طول طویل‌ترین پل ایران محسوب می‌شده است.
در دوره صفوی چند پل بسیار زیبا در اصفهان ساخته شده که از جمله مهمترین آنها می‌توان به پل خواجو، پل مادنان، سی و سه پل و پل جویی اشاره کرد.
مادنان یا پل سرفراز در زمان شاه سلیمان صفوی و به دست یکی از ثروتمندان ارامنه ساخته شد. پل جالب توجه دیگر پل خان است که در اوایل قرن 11 بر سر راه اصفهان به شیراز بر رود کُر ساخته شد.
در این دوره در آذربایجان نیز پلهای زیادی ساخته شد، از جمله پل سرخ مهاباد که در 1079 بر رود ساوجبلاغ بنا شد و برخی از پژوهشگران پایه‌های آن را متعلق به دوره هخامنشی می‌دانند.
پل دیگر که در شهر نیر در استان اردبیل واقع است، پایه‌هایی به ارتفاع 1.5متر دارد و در ساخت آن از سنگ‌های مستطیل شکل تراش خورده گورستان‌های متروک استفاده شده است.
در ساخت پل دختر در میانه نیز سنگ‌های قبرستان‌ها را به کار برده‌اند.
پل سازی همراه با احداث جاده‌های کاروانرو در دوره قاجار نیز کمابیش ادامه یافت. پل‌هایی که در دوره اخیر ساخته شده، به پیروی از معماری جدید، با آهن یا بتون مسلح ایجاد و روی آنها با سنگ‌های طبیعی تزیین شده است.
در مسیر راه آهن ایران دو پل از اهمیت بیشتری برخوردارند: پل وِرِسک، در مسیر تهران ـ گرگان، دیگری پلی فولادی که در درّة قُطور است.
انواع پل‌ها:
پل قوسی، پلی است با تکیه گاه‌های انتهائی در هر طرف، که شکلی نیم دایره مانند دارد. پلی که از رشته‌ای از قوس‌ها تشکیل شده باشد، پل دره‌ای نامیده می‌شود. پل قوسی ابتدا توسط یونانی‌ها و از سنگ ساخته شد. بعدها، مردم باستان از ملات در پلهای قوسی خود استفاده کردند
پل فلزی
پل بتنی مسطح
پل بازویی
پل کابلی
پل نظامی
پل معلق
پل تشریفاتی
پل سواره‌رو
پل هوایی
پل غازیان روی رودخانه انزلی، بین غازیان و میان پشته و در مسیر ارتباطی تهران- رشت قرار دارد.ساخت این پل، به همراه پل دیگر انزلی، توسط مهندسان سوئدی در سال 1316 به پایان رسید.
پل غازیان در زمان خود از معدود پلهای پیشرفته جهان در نوع خود بوده و بر همین اساس، جزو پلهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
این پل 210.40 متر طول و 10 متر عرض دارد. ارتفاع آن از سطح آب 6.85 متر و دارای 5 دهانه ثابت و یک دهانه متحرک به طول 25 متر است.
مصالح مورد استفاده در ساخت این پل، بتون و آهن است. قسمت متحرک پل توسط چرخ دنده و به کمک نیروی موتور یا انسان به بالا و پایین حرکت می کند.
این پل به شماره 1514 به ثبت تاریخی رسیده است.
پل میان پشته
پل میان پشته، رابط بین استان گیلان و اردبیل است.
مسافران غرب کشور که از راه اردبیل و آستارا به گیلان می‌آیند از روی این پل می‌گذرند.
پل میان پشته، در دوره پهلوی، بین غازیان و میان پشته ساخته شد. طول این پل 210 متر و عرض آن 10 متر است.
این پل بتونی که ارتفاع آن از سطح آب 7 متر است، یکی از شاه کارهای صنعت پل سازی اوایل قرن حاضر است.
ساخت این پل در سال 1316 شمسی پایان یافت و از آن تاریخ مورد استفاده بوده است.
پل دیگری با 127 متر طول بندر انزلی را به میان پشته پیوند می‌دهد. این پل که از روی مرداب یا رود انزلی می‌گذرد 3 چشمه دارد.
پل میان‌گذر دریاچه ارومیه، قسمتی از طرحی با نام شهید کلانتری است.دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران قرار دارد و در میان دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی واقع است.
پل میان‌گذر دریاچه ارومیه دو استان را به هم متصل می‌کند.
این پل ۱۷۰۹ متر طول دارد که ۱۲۷۶ متر آن در داخل دریاچه ارومیه اجرا شده و حدود ۳۸۵ متر آن در دو طرف پلهای اتصال است.
پل میان‌گذر دریاچه ارومیه 26.7 متر عرض دارد و دارای 2 باند رفت و برگشت و یک باند راه آهن و 19 دهانه است.
عملیات اجرایی این پل سال 1382 آغاز شد و در سال 1387 با حضور رئیس جمهور وقت به بهره‌بردای رسید.
بخش‌های مختلف پروژه میان‌گذر دریاچه ارومیه:
پل اصلی: این پل با مسیرهای رفت و برگشت جداگانه هرکدام به عرض 9.5 متر با استفاده از مقاطع مرکب فلزی و بتنی ساخته می شود. مسیر راه آهن نیز به عرض 5 متر در وسط پلهای سواره رو طراحی و منظور شده است. طول این پل با احتساب کوله‌های متصل کننده آن به خاکریز معادل 2 کیلومتر است. شیب طولی پل به علت عبور راه آهن به 1.2 درصد محدود شده و ارتفاع آزاد در زیر دهانه وسط ، جهت عبور شناورها، در پرآب ترین وضعیت دریاچه حدود 10 متر خواهد بود
پل آب‌گذر: به طول تقریبی 500 متر که به لحاظ مسایل محیط زیستی پیش بینی شده است
خاکریز: که شامل اقداماتی جهت حفاظت و بهسازی خاکریز موجود است
این پل باعث بهم خوردن نظم طبیعی دریاچه شده وباعث شده بالای دریاچه اب شوری داشته باشه
سی و سه پل یکی از پلهای زیبا و جالبی است که در دوره صفویه روی زاینده رود احداث شده است.این پل معروف به پل الله وردیخان، سی و سه چشمه، چهارباغ، جلفا و زاینده رود است.
این پل در گذشته «پل جلفا» نامیده می‌شد (زیرا از این طریق به جلفا که تازه احداث شده بود می‌رسیدند).
به «الله وردیخان» نیز معروف است، زیرا سردار مشهور شاه عباس اول که به ساختن این پل مأمور شده بود به این نام، نامیده می‌شد.
این پل که چهارباغ عباسی را به چهارباغ بالا متصل می‌کند قبلاًٌ 40 چشمه داشته اما امروز بیش از -- و سه چشمه آن باقی نمانده است و بقیه آنها مسدود شده‌اند.
سی و سه پل 295 متر طول و 13.75متر عرض دارد و در زمره اولین آثاری است که شاه عباس اول دستور ساختن آن را داده است.
در طرفین پل، معبر باریک مسقفی است که در سراسر طول پل دیده می‌شود. -- و سه پل دارای یک پیاده رو برای گردش در بالا و یک پیاده رو در پایین است.
پیاده رو پائین گذرگاه مسقفی است که میان پایه‌های مرکزی پل و به فاصله کمی از بستر رودخانه ایجاد شده است.
در دوران صـفـویه جـشـن «آبریزان» یا «آبریزکان» در کنار زاینده رود و در نزدیکی این پل برگزار می‌شده است.در این جشن که در 13 تیرماه هر سال برگزار می‌شد مردم با پاشیدن آب و گلاب روی یکدیگر در این مراسم شرکت می‌کرده‌اند.
مصالحی که در ساخت -- و سه پل به کار رفته، آجر در قسمت فوقانی و سنگ در طبقه تحتانی پل است.پل الله وردیخان که در سال 1011 هجری بنا شده است از آثار مشهور اصفهان است که اکثر سیاحان و جهانگردان به توصیف آن پرداخته‌اند.
پل خشتی لنگرود روی رودخانه لنگرود و از خشت و آجر ساخته شده است.این پل، معروفترین بنای تاریخی لنگرود است و با نام محلـی «خشته پورد» معروف است.این رودخانه از یکی از آبراه‌های سفیدرود سرچشـمه می‌گیرد و کامـلا از مرکز شهر لنگرود می‌گذرد.
پل خشتی لنگرود از آنجا که در مرکز شهر و در جای منـاسبی قرار دارد کماکان از اهـمیت رفت و آمـد خاصی برخوردار است.این پل به خـاطر جنس مواد به کاررفته و شکل خاص آن، همیشه مورد توجه و اهمیت بوده است.
طول این پل بیشتر از 37 متر و عرض آن 4.5 متر و ارتفاع بلندترین نقطه پل از سطـح رودخانه 9.75 سانتی مترمی باشد و دارای 2 دهانه فراخ است.
پل خشتی لنگرود، «فشکالی محله» را به «راه پشته»؛ دو تا از محله‌های بزرگ شهر لنگرود، وصل می‌کند. پل خشتی لنگرود را شخصی به نام حاجی آقا پرد و به دستور حاجی آقا بزرگ منجم باشی، در زمان سلطنت فتحعلی شاه، ساخته است
پل خشتی تمیجان در ۶ کیلومتری جنوب غربی رودسر گیلان روی رودخانه تمیجان احداث شده‌است.از نوع طاق‌ها و مصالح به کار رفته در این پل می‌توان آن را به دوره صفوی نسبت داد.پل خشتی تمیجان در زمان حکومت بهزادبیگ در گیلان و به همت او در سال هزار و 20 قمری ساخته شده است.
طول آن 60 متر و عرض آن نیز 5 متر است. در قسمت طول این پل 5 دهنه بزرگ و کوچک وجود دارد که 3 دهنه بزرگ در قسمت غربی و 2 دهنه کوچک در طرف شرق آن است.در 2 طرف طاق جناحی میانین، 2 اتاق کوچک در میان پایه‌های پل ساخته شده که در هر طرف پل 2 پنجره دارد.
طاق این 2 اتاق آجری و مدور (دایره وار) است و 2 اتاق کوچک دیگر نیز در دل پایه‌هایی که میان طاق‌های کوچک قرار دارد بنا شده است.
در 2 طرف عرض پل جان‌پناهی آجری به بلندای 50 سانتی متر ساخته شده تا از افتادن افراد و چهارپایان جلوگیری شود. پل خشتی لنگرود نیز نمونه‌ای از این پل است.
بدنه و پایه‌های پل آجری است، ولی کف پل سنگفرش است و دارای چهار دهانه بزرگ می‌باشد.
این پل 700 سال قدمت دارد و در آستانه تخریب قرار گرفته است. پل خشتی تمیجان در فهرست آثار ملی کشور با شماره ۱۱۲۵ به ثبت رسیده‌است.
پل قدیمی دزفول
پل قدیمی مهمترین اثر تاریخی دزفول است.این پل را شاپور دوم ساسانی به کمک اسیران رومی روی رود دز بنا کرد و به همین دلیل به پل رومی نیز مشهور است.
وی قلعه‌ای نیز برای حفاظت از این پل بنا کرد که اکنون در محل قدیمی آن محله‌ای به نام قلعه وجود دارد.
در ساختمان بجا مانده کنونی این پل آثار معماری دوره ساسانی و صفوی دیده می‌شود.
در دوران پهلوی، به دلیل خراب شدن دهانه‌های میانی این پل، دو دهانه بتونی احداث کردند که آن را قابل تردد می‌کند.
این پل، قدیمی‌ترین پل در جهان است که هنوز عبور و مرور روی آن صورت می‌پذیرد.
قدیمی‌ترین پل جهان؛ پل دزفول با گذشت بیش از 10 قرن از ساخت آن همچنان سالم و بادوام محل تردد عابرین و خودروهای سواری است.
این پل در سال 260 میلادی به دستور شاهپور اول ساسانی توسط 70 هزار اسیر رومی دربند ایرانیان احداث شد و در حالی که بیش از 10 قرن از عمر آن می‌گذرد به عنوان باستانی‌ترین پل جهان محل تردد خودروهای سواری دزفول و اندیمشک است.
این پل دارای 14 دهانه است و آب رودخانه دز از زیر آن عبور می‌کند.
پل مزبور از سنگ ساروج و آهک بنا شده و در دوران حکومت عضدالدوله دیلمی، صفویان و پهلوی چندین بار بازسازی شده اما پایه‌های پل حکایت از دوران ساسانی دارد.
